فصل بودجه کدام فصل بود؟ مفهوم «بودجه در آذرماه» همانند بسیاری از مفاهیم دیگر در طی ۸ سال گذشته تحریف و زمان ارائه لایحه بودجه همچون هزاران رفتار مسلم و منطقی دیگر قوه مجریه در هزارتوی بی‌قانونی‌های دولت احمدی‌نژاد در هم شکست. بودجه به جای برنامه اقتصادی یک سال کشور، تبدیل به اهرم و ابزار باج خواهی دولتی شده بود که با سرمایه کشور لج بازی می‌کرد وگاهی اینگونه به ذهن متبادر می‌شد که برای انجام وظایفش باج می‌خواست. امسال اما بودجه نیمه آذر به مجلس می‌آید.

چیزی شبیه معجزه بود اینکه نیمه آذرماه شود و رییس مجلس و نمایندگان شروع به تذکر دادن در باب دریافت بودجه نکنند. اما دولت تغییر کرده است و البته رویه.

حسن روحانی و مردانش می‌دانند که باید وظایفشان را به موقع انجام دهند. می‌دانند که حتی اگر اختلاف سلیقه‌ای بین قوا وجود دارد، لایحه بودجه و یا معرفی وزیر برای یک وزارتخانه اهرم باج خواهی و لجبازی نیست.

فردا، هفدهم آذرماه ۱۳۹۲ نخستین بودجه دولت تدبیر و امید به مجلس می‌آید. از تاخیر۸۳ روزه به تاخیر دو روزه - که البته به دلیل تعطیلات این دو روز هم تاخیر می‌شود- رسیده‌ایم. پیشرفت خوبی است.

به موقع بودن بودجه چه مزایایی دارد؟

بر اساس آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی، قوه مجریه مکلف است لایحه بودجه هر سال را تا ۱۵ آذر سال قبل به مجلس ارسال کند. بدیهی است قانون گذار از تعیین این تاریخ هدفی را دنبال می‌کرده است. بررسی لایحه بودجه پیشنهادی دولت در کمیسیون تلفیق بین ۳۵ تا ۴۰ روز زمان می‌برد که با احتساب روزهای پیش بینی نشده، به طور تقریبی در هفته پایانی دی ماه بودجه در دستور کار صحن علنی مجلس قرار می‌گیرد.

با این احتساب برای آغاز فروردین بودجه به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شده و روال کار عادی کشور ادامه می‌یابد و بحث متمم بودجه و یا «تنخواه بودجه‌ای برای اداره چند ماهه کشور» که از الفاظ خاص دولت احمدی‌نژاد بود، نیز دیگر به حاشیه رانده می‌شود. از طرف دیگربی شک تاخیر در ارائه لایحه بودجه اثرات سوء فراوانی بر پروژه‌های عمرانی کشور می‌گذارد. چرا که زمانی که بودجه با تاخیر به مجلس می‌رسد، برای سپری شدن دوره‌های اداری برای ابلاغ اعتبارات، فصل سرما فرارسیده و نمی‌توان به خوبی زمان‌های دیگر، کارهای عمرانی را پیش برد. اما چرا دولت احمدی‌نژاد اصرار به تاخیر در ارائه بودجه داشت؟

"زمان بودجه" هرگز برای احمدی‌نژاد مهم نبود

احمدی‌نژاد البته در هیچ اقدامی جز دهن کجی کردن به قانون و قوه مقننه به موقع نبود. اغلب به موقع قانونی را ابلاغ نمی‌کرد. نه اینکه مرد کار نباشد، احمدی‌نژاد مرد همکاری نبود. بودجه را مثل هر آن چیز دیگر نه در جهت منفعت ملت که در جهت اثبات تحکم خود می‌خواست. با همین رویکرد و نگاه نیز بودجه هر سال دیر به مجلس می‌آمد. لایحه بودجه تا در کمیسیون تلفیق بررسی می‌شد و تا نظرات و خواسته‌های کمیسیون‌های تخصصی را دریافت می‌کرد، دیگر زمانی برای صحن علنی نمی‌ماند. ناچار بودجه چند دوازدهمی می‌آمد. شب عید ملت و نمایندگان با استرس بودجه تصویب نشده می‌گذشت. با شروع فروردین مجلس زیر فشار تصویب سریع بودجه می‌رفت. در روزهایی که مجلس در دو شیفت کار می‌کرد تا بودجه با سرعت تصویب و برای ابلاغ آماده شود، در روزهایی که نمایندگان مجلس حتی زمان اظهار نظر نداشتند تا به بودجه‌ای که احمدی‌نژاد فرستاده بود اعتراض کنند، احمدی‌نژاد و مردانش تنخواه بودجه‌ای را هر آن طور که سلیقه‌شان ایجاب می‌کرد، صرف امور کشور می‌کردند. هر سال این داستان تکرار می‌شد و نمایندگان تذکر پشت تذکر، که آقای رییس جمهور! بودجه کشور را به موقع بدهید، اما آنچه تکرار می‌شد تاخیر بود.

سال پایانی به خیال خیلی‌ها احمدی‌نژاد به موقع بودجه می‌فرستد. از آغاز آذر محمدرضا میرتاج الدینی معاون پارلمانی رییس جمهور وقت، اعلام کرد که بودجه تا پایان آذرماه می‌رسد. اوایل بهمن ماه بود که خبرنگاران در لابی مجلس از میرتاج الدینی سوال کردند که بودجه کی می‌آید و وی در کمال خونسردی به شیوه احمدی‌نژاد پاسخ داد: «هر زمان آماده شود و دولت تصمیم به ارائه بگیرد». میرتاج الدینی حتی در پاسخ به این سوال که دولت موظف است که بودجه را تا نیمه آذرماه به مجلس برساند، گفته بود: «دولت چنین تکلیفی ندارد».

کمتر از ۵۰ روز بعد که لایحه بودجه به مجلس آمد، باز میرتاج الدینی بود که زبان احمدی‌نژاد در رسانه ملی شد و حتی از در راس امور نبودن مجلس با توجه به انتقادات نمایندگان به تاخیر بودجه حرف زد. جدای این موضوع، احمدی‌نژاد سال آخر حتی برای ارائه بودجه نیز به مجلس نیامد تا بدان جا که علی مطهری مرد شماره یک منتقد احمدی‌نژاد، از پایان یافتن دولت احمدی‌نژاد ابراز خوشحالی کرد و گفت با همین شیوه اگر ادامه می‌دادیم، سال آینده احمدی‌نژاد بودجه را شب عید با پیک موتوری به مجلس می‌فرستاد!

سال آخر البته دغدغه دیگری نیز بود. نمایندگانی زیادی در اظهارات خود می‌گفتند احمدی‌نژاد سال آخر تعمدا، بودجه را با تاخیر قابل توجهی به مجلس فرستاد تا نمایندگان مجبور به تصویب سه دوازدهم متمم شوند، تا با این اقدام در روزهایی که مجلس بعد از عید و در آغاز سال ۹۲ مشغول بررسی بودجه است، با متممی که در اختیار دارد هر آنچه می‌خواهد برای تبلیغ اسفندیار رحیم مشایی که آن روز‌ها دغدغه ماندن در پاستور داشت، بکند. رویایی که با ردصلاحیت مشایی نقش بر آب شد.


"نظم بودجه" برای احمدی‌نژاد مهم نبود

در بودجه نویسی، جابه جایی اعتبارات در درون ردیف‌ها امکانپذیر بوده و حرکتی خلاف قانونی تعبیر نمی‌شود. در زبان بودجه نویسی این مسئله به این معنی است که جابهجایی در ردیفهای بودجه به منظور جبران کسری بودجه امکانپذیر است؛ اما جابهجایی اعتبارات در ردیفهای مربوطه باید انجام شود. یعنی از اعتبارات بهداشتی نمی‌توان برای پروژههای عمرانی استفاده کرد؛ چرا که جابهجایی به این شیوه، کل نظم بودجهنویسی را بر هم می‌زند. چیزی که در بودجه‌های احمدی‌نژاد –به اذعان کار‌شناسان و نمایندگان اقتصادی مجلس- به شدت دیده می‌شد و هر سال محل مناقشات دولت و مجلس می‌شد. مجلس برغیر قانونی بودن این اقدام تاکید داشت و احمدی‌نژاد و وزرایش بر دخالت مجلس در بودجه!


"شفافیت بودجه" برای احمدی‌نژاد مهم نبود

یکی از ایرادهای اساسی بودجه‌های هفت سال آخر احمدی نژاد- به جز بودجه سال اول که تا اندازه‌ای قابل گذشت بود- نبودن ارقام مشخص به صورت کامل در لایحه‌های بودجه احمدی نژاد- به خصوص لایحه بودجه سال آخر است. وقتی دولت قرار است بودجه را ارائه دهد، باید کل بدهی های خود را در آن قید کند. این یک قاعده است که در قوانین بالادستی مثل برنامه های توسعه ای نیز قید می‌شود. عددی که به عنوان رقم بودجه در لایحه دیده می‌شود، با فروضی نوشته شده است. این فروض به گونه ای است که بسیاری از اعداد در آن نیامده و باید باشد تا مشخص شود که میزان کل درآمد یا هزینه چقدر است؟ ضمن اینکه بعضی از احکام رقم مشخصی ندارد. مثلاً دولت به یک نهادی اجازه داده که کار خاصی را بکند، بدون اینکه مشخص باشد چقدر اعتبار باید به این کار اختصاص دهد. به طور مثال درآمد دولت از محل واگذاری شرکتهای دولتی 80 هزار میلیارد ریال است. اما احکام بودجه نشان می‌دهد که رقم واگذاری شرکتهای دولتی خیلی بیشتر از این ارقام است. این یکی از این نوع احکام است که خلاف قوانین بالادستی از جمله قانون اساسی است. اما احکام دیگری را در جای جای بودجه می‌توان از این موارد پیدا کرد. علاوه بر اینکه بودجه‌های احمدی‌نژاد، مملو از ردیف متفرقه بهترین بود. این ردیف‌ها زیرکانه‌ترین راهکار برای عدم رعایت دستگاه- برنامه به عنوان محور تهیه بودجه ایران است. در ردیف متفرقه طرح و ردیف مشخص نیست از این حیث دست دولت برای جابه جایی بسیار باز است. نکته جالب توجه اینکه آمار نشان می‌دهد از کل هشت بودجه احمدی‌نژاد، روند ردیف‌های متفرقه همواره صعودی بوده است.

"صندوق توسعه ملی" برای احمدی‌نژاد مهم نبود

سهم ۲۶ درصدی فروش منابع نفت و گاز به صندوق توسعه ملی در قانون مورد تاکید جدی است. اگر چه در ظاهر در بودجه‌های ۴ سال اول احمدی‌نژاد این نکته قید می‌شد، اما در سال‌های آخر به خصوص سال آخر، وی با ترفندی سعی در دور زدن این سهم ۲۶ درصدی می‌کرد. به این شرح که در ماده واحده لایحه بودجه ۱۳۹۲ به صراحت عنوان درآمدهای حاصل از صادرات «نفت» حذف شده و صرفاً درآمدهای حاصل از صادرات "گاز" آمده است. یعنی در حقیقت دولت سهم ۲۶ درصدی صندوق را به سهم 5/۵۹ درصدی عمومی خود در خصوص فروش نفت اضافه می‌کرد.
نکته جالب‌تر اینکه برخورد با این پیشنهاد غیر قانونی در مجلس نیز چندان کار راحتی نبود چرا که با ممانعت مجلس از سرجمع درآمدهای دولت کسر شده و مجبور به بالا بردن نرخ ارز می‌شد. به این ترتیب که به افزایش قیمت دلار و ضریب تبدیل دلار به ریال روی می آورد تا بتواند درآمد پیش بینی شده را که به صورت دلاری کاهش پیدا کرده به صورت ریالی بالا ببرد.
البته در این حالت با سناریوی لایحه بودجه دولت دهم مجلس مقصر "افزایش نرخ ارز در کشور" می‌شد.
 

"انطابق بودجه با قوانین بالادستی" برای احمدی‌نژاد مهم نبود

هر سال در زمان بررسی لایحه بودجه در صحن علنی مجلس بیش از نیمی از تذکرات در این خصوص بود که قوانین سند چشم انداز و یا قوانین پنج ساله- به خصوص قانون برنامه پنجم- رعایت نشده است. این انتقاد از بودجه ابتدایی احمدی‌نژاد تا واپسین آن‌ها همواره از جانب کار‌شناسان و نمایندگان به گوش می‌رسید. البته، پاسخی، هرگز دریافت نشد.



"هدفمندی یارانه‌ها در بودجه" برای احمدی‌نژاد مهم نبود

مقوله عدم پرداخت سهم تولید و سهم بهداشت از درآمدهای حاصل از هدفمندی یارانه‌ها داستانی بود که از ابتدای اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها در کشور مورد انتقاد جدی قرار می‌گرفت. این بی‌توجهی در بودجه‌های احمدی‌نژاد نیز مشهود بود. به گفته کار‌شناسان از اساس دو. لت دهم در مسیری حرکت می‌کرد که در بودجخ بتواند منابع مالی بیش تری را در اختیار گرفته تا برای توزیع یارانه نقدی با مشکل رو به رو نشود. البته توزیع یارانه نقدی نیز بخشی از اجرای قانون هدفمندی یارانه بود که دولت احمدی‌نژاد با انگیزه فریب افکار عمومی به خصوص در لایحه‌های پایین دست جامعه به آن اصرار داشت.
البته این رویکرد احمدی‌نژاد و مردانش تداعی کننده شعار تنها اقتصاد‌دان برنده جایزه نوبل- محمد یونس- است که می‌گفت: "بد‌ترین گناه فریب تهی دستان است"



"بودجه" روحانی "به موقع" می‌آید

روحانی اگر چه در روزهای آغاز کار خود با وجود اینکه نتوانست برای سه وزیر خود از مجلس رای اعتماد بگیرد اما قول ارائه بودجه به موقع را در‌‌ همان زمان داد. نخستین برگ از دفتر تلخ خاطرات بودجه‌ای که تاخیر بود پاره شد. باید منتظر باشیم و ببینیم محتویات نخستین لایحه دولت تدبیر و امید، آیا از اساس خاطرات تلخ بودجه نویسی ۸ سال گذشته را از اذهان بهارستان نشینان پاک می‌کند یا خیر؟

به طور حتم در روزهای آتی در بررسی لایحه بودجه، شاهد اختلاف سلیقه‌هایی بین دولت و مجلس خواهیم بود که تا حدودی همیشه طبیعی است، اما بدون شک برای حسن روحانی موارد بسیاری در لایحه بودجه "مهم" است.حسن روحانی تا به امروز -به خصوص در رویه معرفی مجدد وزرایی که رای اعتماد از مجلس نگرفته بودند- نشان داده است که تعامل بین دولت ومجلس را ارج می نهد و زمان دولت و مجلس را صرف چانه زنی بر سر در راس امور بودن یا نبودن قوه مققنه نمی کند. اگر چه شاید هنوز زود باشد که با اطمینان بتوانیم کلمه "بودجه" را با لفظ" به موقع" برای دولت روحانی به کار ببریم -کما این که از این اصل در نخستین بودجه رعایت شد- اما بدون شک تا اندازه ای می توانیم مهر "تعامل" را بر رویکرد دولت روحانی با قوه مقننه بزنیم./